हरभरा पीक हे मुख्यतः रब्बी हंगामातील पीक असून हलक्या थंड हवामानात चांगले उत्पादन देते. परंतु, सध्याच्या हवामानातील बदलामुळे (उष्णता, कमी-अधिक पाऊस, ओलावा) कीड व रोगांचा धोका वाढतो. अशा परिस्थितीत योग्य नियोजन व फवारणी करणे आवश्यक आहे.
1. जमीन आणि मशागत
जमिनीचा प्रकार:
मध्यम ते भारी जमीन हरभऱ्यासाठी आदर्श आहे. हलक्या पोयट्याची किंवा वालुकामय जमिनीत देखील चांगले उत्पादन मिळू शकते, परंतु पाण्याचा निचरा आवश्यक आहे.
जमिनीची मशागत:
पेरणीपूर्वी जमिनीची 2-3 वेळा नांगरट करून चांगला भुसभुशीत पृष्ठभाग तयार करा. शेवटच्या नांगरटीनंतर पाचट टाकून ते जमिनीत मिसळावे.
---
2. बियाणे निवड आणि प्रक्रिया
बियाणे निवड:
सुधारित आणि रोगप्रतिकारक वाण निवडा. उदाहरणार्थ, Vijay, JG-11, BDN 9-3 ही वाण हरभऱ्यासाठी चांगली आहेत.
बियाणे प्रक्रिया:
बियाणे प्रक्रिया रोग आणि किडीपासून सुरुवातीपासून संरक्षण देते. यासाठी खालील प्रक्रिया करा:
थायरम + कार्बेंडाझिम (2.5 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे) किंवा
ट्रायकोडर्मा (5 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे) याने बियाण्यांची प्रक्रिया करून वाफसा द्यावा.
---
3. पेरणीचा हंगाम आणि पद्धत
पेरणीचा योग्य कालावधी:
ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर महिन्यात पेरणी करावी. सध्याच्या उष्णतेच्या पार्श्वभूमीवर नोव्हेंबरच्या पहिल्या आठवड्यात पेरणी करण्याचा सल्ला दिला जातो.
पेरणीची पद्धत:
ओळींमध्ये पेरणी करावी.
अंतर: ओळींमध्ये 30 सेमी व दोन झाडांमध्ये 10 सेमी अंतर ठेवा.
यामुळे पीक व्यवस्थापन आणि कीड नियंत्रण सोपे होते.
---
4. खत व्यवस्थापन
मूलभूत खत:
नायट्रोजन: 20-25 किलो प्रति हेक्टर
स्फुरद: 50 किलो प्रति हेक्टर
पालाश: 20 किलो प्रति हेक्टर
सूक्ष्म अन्नद्रव्ये:
झिंक व बोरॉन यांची कमतरता असल्यास त्याचे फवारे किंवा द्रावण स्वरूपात व्यवस्थापन करा.
सेंद्रिय खताचा वापर अधिक करा (गोमूत्र, कंपोस्ट).
---
5. पाणी व्यवस्थापन
हरभरा पीक कमी पाण्यावर टिकते; त्यामुळे कमी पाणी देणे योग्य राहते.
जास्त पाणी साचल्यास मुळकूज किंवा मर रोग होण्याचा धोका वाढतो.
पहिले पाणी: पेरणीनंतर 20-25 दिवसांनी द्यावे.
दुसरे पाणी: फुलोऱ्याच्या टप्प्यावर द्यावे.
---
6. कीड व रोग व्यवस्थापन
कीड नियंत्रण:
1. चिलटे आणि उधाण:
चिलटे, पाने खाणाऱ्या अळ्या यासाठी प्रभावी.
डोस: 3 मि.ली. प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करा.
वेळ: सकाळी किंवा संध्याकाळी फवारणी करावी.
2. फुलकिडे (Pod Borer):
निंबोळी अर्क किंवा स्पिनोसॅड (0.5 मि.ली./लिटर पाणी) याचा वापर करा.
रोग नियंत्रण:
1. ठिपके रोग (Leaf Spot):
मँकोझेब (Mancozeb):
बुरशीजन्य रोग जसे की ठिपके रोग किंवा पाने गळणे यावर उपयोगी.
डोस: 2.5 ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करा.
2. मर रोग (Wilt):
बियाणे प्रक्रिया योग्य प्रकारे केल्यास मर रोग कमी होतो.
कार्बेंडाझिम (Carbendazim): 1 ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करा.
---
7. आजच्या हवामानात विशेष काळजी
ओलसर हवामान:
सततच्या ओलाव्यामुळे बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव जास्त होतो.
त्यामुळे वेळोवेळी मँकोझेबसारख्या बुरशीनाशकांची फवारणी आवश्यक आहे.
तापमानाचा अंदाज:
कधीकधी तापमानात मोठ्या प्रमाणात चढ-उतार होतो, यामुळे किडींचा प्रसार झपाट्याने होऊ शकतो.
अशा वेळी चिलट आणि अळ्यांवर नियंत्रणासाठी लम्थोचेम वापरावा.
---
8. महत्त्वाच्या टिप्स
नियमित निरीक्षण:
दर 3-4 दिवसांनी शेतात पिकाची स्थिती तपासा.
रोग-कीड यांचा प्रादुर्भाव लवकर ओळखून तातडीने उपाययोजना करा.
संपर्क तज्ञ:
हवामान व कीड नियंत्रणाबाबत अधिक माहिती व शिफारसींसाठी कृषी तज्ज्ञांशी संपर्क साधा.
सेंद्रिय उपाय:
रासायनिक फवारणीबरोबर निंबोळी अर्क, पंचगव्य यांचा उपयोग केल्यास नैसर्गिक संरक्षण वाढते
या सविस्तर नियोजनामुळे आजच्या परिस्थितीत हरभऱ्याचे पीक चांगल्या प्रकारे वाढून उत्पादन वाढण्यास मदत होईल.